Pomnik historii jest jedną z czterech form ochrony zabytków jakie w art. 7 przewiduje ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Wprawdzie ustawa nie określa zasad ochrony dla pomnika historii, ale wyróżnienie zabytku tym tytułem przez Prezydenta RP jest kwestią prestiżową. Obiekt taki dostaje się wówczas do elitarnego grona najważniejszych zabytków o znaczeniu ogólnokrajowym. Ponadto, pomnik historii ma większe szanse w pozyskiwaniu środków z budżetu ministerialnego oraz funduszy unijnych.
Ustala się następującą procedurę uznania zabytku za pomnik historii:
- Obiekt, zespół, układ przestrzenny lub obszar proponowany do uznania za pomnik historii musi być wpisany do rejestru zabytków lub objęty statusem parku kulturowego. Dla układów przestrzennych i obszarów winny być opracowane (i uchwalone) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
- Propozycję objęcia obiektu wyższą formą ochrony − uznanie za pomnik historii − wraz z właściwą dokumentacją (według obowiązującego wzoru), zgłaszający składa do Generalnego Konserwatora Zabytków, za pośrednictwem i po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
- Departament Ochrony Zabytków kieruje zgłoszenie do Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie, w celu zweryfikowania danych zawartych w dokumentacji i wydania opinii co do zasadności propozycji uznania obiektu za pomnik historii.
- Zaopiniowane przez NID zgłoszenie Minister Kultury przedkłada Radzie Ochrony Zabytków (zgodnie z jej kompetencjami, określonymi w art. 97 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
- Po wyrażeniu pozytywnej opinii przez Radę Ochrony Zabytków, Departament Ochrony Zabytków przekazuje dokumentację zgłoszenia do NID, który przygotowuje projekt rozporządzenia Prezydenta RP wraz z uzasadnieniem i załącznikiem graficznym.
- Po dokonaniu analizy projekt rozporządzenia Prezydenta RP Departament Ochrony Zabytków przekazuje Ministrowi Kultury do ostatecznej akceptacji.
- Minister Kultury kieruje do Prezydenta RP wniosek (wraz z dołączoną dokumentacją) o uznanie obiektu za pomnik historii.
- Jeżeli zasadność wniosku Ministra Kultury uzyska akceptację − Prezydent RP w drodze rozporządzenia uznaje obiekt za pomnik historii, określając jego granice.
- Rozporządzenie Prezydenta RP jest ogłaszane w „Dzienniku Ustaw”.